نشست علمی تخصصی « باز اندیشی رویکردهای عمده مستشرقان درباره حرکت حضرت امام حسین علیه السلام

پنجمین نشست علمی تخصصی این پژوهشکده روز دوشنبه مورخ ۲۵ مردادماه ۱۴۰۰ با عنوان « بازاندیشی رویکردهای عمده مستشرقان درباره حرکت حضرت امام حسین علیه السلام » و سخنرانی دکتر محمدرضا فخر روحانی و با حضور بیش از ۲۵۰ نفر از اعضای هیات علمی، استادان و فرهیختگان دانشگاهی به صورت مجازی با همکاری واحد الکترونیک دانشگاه آزاد اسلامی برگزار شد.
گزارش نشست علمی تخصصی « باز اندیشی رویکردهای عمده مستشرقان درباره حرکت حضرت امام حسین علیه السلام »
استادیار گروه زبان انگلیسی دانشگاه قم در این گردهمایی علمی پس از تسلیت و تعزیت گویی ایام عزای اهل بیت علیهم السلام پیشینه نخستین بازخوردهای غیر مسلمانان، به ویژه مسیحیان، نسبت به حرکت حضرت امام حسین علیه السلام را از نامه دومین سفیر امپراطوری روم (بیزانس) در دربار یزید بن معاویه به کنستانتین چهارم، امپراطور وقت روم، دانست.
ایشان با اشاره به عکس العمل سفیر روم در دربار یزید در هنگام رؤیت سرهای مقدس شهدای کربلا و اعتراض وی که به شهادتش منجر می شود و در منابع شیعه آمده است گفتند: بعد از آن سفیر بعدی می آید و از سرگذشت سفیر اول پرس و جو می کند و یک گزارش کوتاه به امپراطور روم می دهد که می توان آن را یک مقتل خیلی مختصر از زبان یک مسیحی دانست.
فخر روحانی اشاره کردند که اصل نامه سفیر دوم که توسط کارمندان محلی سفیر امپراطوری روم در شام به زبان سریانی نگاشته شده به طور معجزه آسایی در طی قرنها باقی مانده است و بنده به صورت مکاتبه از استاد انگلیسی زبانی که آن را ترجمه کرده است دریافت کردم و محتوای این نامه چنین بیا است:
معاویه بن یزید ( که به اشتباه در نامه به جای یزید بن معاویه آمده است) فرمانروای این منطقه، بزرگی از بزرگان عرب را به نام حسین که نوه پیامبر بوده چند روزی در کرانه رود فرات ایشان را و اصحابش را به حالت تشنه نگهداشت و در یک روز معین تمام مردان را از دم تیغ گذراند و به هیچ کس رحم نکرد آنها کنار آب بودند و اجازه دسترسی به آب به آنها نداد… بنی امیه به هیچ وجه شایستگی این را ندارند که امپراطوری روم بخواهد با آنها رابطه سیاسی و دیپلماتیک داشته باشد هرچه زودتر به این رابطه سیاسی که ما داریم خاتمه دهید بنی امیه قابل اعتماد نیستند».
فخر روحانی افزودند: بعد از آن، مسیحیان متعامل با مسلمانان و شیعیان به ویژه در مناطقی از جنوب ترکیه تا سوریه و لبنان و اردن و فلسطین امروزی تا شمال مصر که هم با امپراطور شرقی ارتباط داشتند و هم عرب زبان بودند و با آداب و رسوم مسلمانان ارتباط داشتند، جسته و گریخته آثاری از تأثیرپذیری از اهم رویدادهای تاریخ اسلام را نشان داده اند. به قرینه اشعار شاعران برجسته برادران مسیحی و ارمنی در باره واقعه غدیر خم (که در الغدیر مرحوم علامه امینی آمده و شاعرانشان به شهادت رسیده اند) میتوان انتظار داشت که بازخوردهای آنان در باره واقعه عاشورا هم، دست کم به همین اندازه، جالب توجه بوده است.
فخر روحانی با اشاره به چند پژوهش دانشگاهی جدید در عراق که مستند آنان کتابهایی از آمریکا و اروپا بوده گفتند در برهه ای که اندلس در دست مسلمانان بوده است با وجود اینکه افرادی از خاندان بنی امیه آنجا حکومت می کردند نتوانسته بودند از یک خیزش حسینی توسط شیعیان و مسیحیان در آن منطقه و مرثیه سرایی آنان برای امام حسین علیه السلام به زبان محلی و اسپانیولی، جلوگیری کنند.
استادیار دانشگاه قم در ادامه درباره تعریف اصطلاح شرق شناسی گفتند این اصطلاح عنوانی متاخر است که اروپایی ها به کار بردند و بر تحصیل کرده های غربی ای اطلاق می شود که حوزه مطالعات آنان به کشورهای شرقی و غالبا مسلمان مربوط می شود. جنبه شرق شناسی را می توانیم برخی وقتها به عنوان ابزار سیاسی نگاه کنیم و گاهی می توانیم در جایگاه یک حرکت آکادمیک به آن نگاه کنیم که البته از این جنبه بیشتر شایسته مطالعه است ولی از جنبه سیاسی آن هم نمی توان چشم پوشی کرد. برای یافتن پیشینه ای از این بحث می توان به کتاب “شرق شناسی” نوشته ادوارد سعید ، استاد فلسطینی الاصل مقیم آمریکا (که به فارسی ترجمه هم شده ولی متن انگلیسی اش خیلی بهتر و روان تر است) و نیز کتاب “اسلام در اندیشه اروپایی” نوشته آلبرت حورانی، استاد لبنانی الاصل انگلیسی مراجعه کرد که این فرد اخیر نگاه تقریبا مثبتی به تمدن اسلامی دارد.
این پژوهشگرعاشورا پژوه در ادامه به گزارش مطالعات خاورشناسان در مورد امام حسین علیه السلام پس از رنسانس پرداختند و اشاره کردند که بازخوردهای بعدی نسبت به واقعه عاشورا در نوشته های غربیان را باید در سفرنامه های قرن های 16و 17 که از کربلا دیدن کرده اند جستجو کرد. سفر فرنگی ها در ابتدا به غرب و شرق بیشتر به قصد تجارت و کشف سرزمینهای ناشناخته بوده است. نویسندگان این سفرنامه ها بیشتر به توصیف حرم مطهر حسینی توجه کرده اند که در این مورد می توان نمونه هایی از توصیفات و نگاره ها را از اولین سیاحان اروپایی که به کربلا آمدند در کتاب سلمان هادی آل طعمه مورخ برجسته عراقی مشاهده کرد.
فخر روحانی افزودند: در قرن های 17 و 18 میلادی، سیاحتنامه ژان شاردن فرانسوی و توصیف او از عزاداری محرم در ایران عهد صفوی که به انگلیسی نوشته است شایسته توجه است که بیشتر توصیف جلوه های رفتاری مسلمانها در بزرگداشت شهادت امام حسین علیه السلام است. همچنین در این زمان، سایمون اوکلی، که در دانشگاه کیمبریج استاد زبان عربی بود، کتابی تحت عنوان “The History of the Saracens” تاریخ شرقیان می نویسد که در آن به تفصیل واقعه کربلا را شرح می دهد، وی به منابع فرانسوی، مخصوصا کتاب دربلو و از منابع عربی، به تاریخ طبری استناداتی داده است.
فخر روحانی با اشاره به نگارش منتخب کلمات قصار امیر المومنین (169 عبارت) از غرر الحکم به انگلیسی توسط اوکلی در اوایل قرن 18 که در آن زمان نگاه غالب غرب به شرق استعماری بوده، اعترافات اوکلی به عظمت عبارات امام علی علیه السلام را بیان کردند از جمله اینکه وی گفته است: یک تک عبارت از امیر المومنین علیه السلام از همه دستاوردهای یهودی و مسیحی که ما به آن می بالیم پربارتر است…
فخر روحانی اشاره دارد که اوکلی در کتاب دیگری هم به واقعه کربلا تاریخ نگارانه پرداخته است و جهت گیری خاصی ندارد و قضاوت را به خواننده واگذار کرده است ولی کتاب نشان می دهد وی حقیقتهایی را در مورد تاریخ واقعه کربلا فهمیده است.
این مترجم نامه ها و خطبه های امام حسین به زبان انگلیسی اضافه کرد: بعد از اوکلی، ادوارد گیبون در قرن 18 در کتاب “انحطاط و سقوط امپراطوری روم” به واقعه کربلا اشاره می کند. هرچند قرن 18 قرن مطالعات تطبیقی در غرب بوده است، اما در مورد واقعه عاشورا ابراز نظر محتوایی دربحث علل حرکت امام حسین نبوده و صرفا توصیفی-روایی به آن نگریستند و اگر هم نظر داده اند صرفا جنبه های غم انگیز آن را برجسته نموده اند.
سردبیر اولین مجله علمی حرم مطهر حسینی افزودند در قرن 19 که پای سوداگران و بعد سیاست ورزان انگلیسی به ممالک و مناطق شرقی و مسلمان باز شد، نوشته های دیگری را میتوان یافت که به سنت های عزاداری محرم و صفر اشاره دارند. از جمله باید به کتاب “مراسم مسلمانان در هند” نوشته مستشرق فرانسوی گارسن دو تاسی اشاره کرد که این کتاب به زبان فرانسوی ابتدا در حدود سال 1830 در پاریس چاپ شده و بعدها در سال 1995 در هندوستان توسط دکتر محمد وسیم به انگلیسی ترجمه و منتشر شده است. این کتاب بیشتر توصیف مراسم های محلی عزاداری هندوها است و در این آثار اشتباهاتی هم از جنبه تلفظ اسامی و هم از جنبه محتوا بر اثر کج فهمی و دخالت دادن تفسیرهای دیگران دیده می شود.
فخر روحانی اضافه کردند: در قرن 19، کتاب مجموعه نامه های خانم ب. میر حسن علی که در 1832 در لندن منتشر شد، اهمیت دارد. وی خانم انگلیسی است که همسر یکی از شیعیان هند بود و گزارشاتی از مشاهدات خودش از عزاداری محرم و تحلیل های خودش از واقعه عاشورا دارد. پدر شوهرش هم آخوند شیعه بوده است که از ایشان هم سوالاتی برای اتمام پژوهش می پرسد. این کتاب مکررا به انگلیسی بازنشر شده است. این کتاب برخی جاها در اسامی و اعلام اشتباهاتی دارد. بعدتر با حاشیه یک مستشرق انگلیسی که فردی دانشمند بوده دوباره توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد در کراچی پاکستان چاپ می شود.
نویسنده زندگینامه علامه امینی به زبان انگلیسی گفتند: در قرن 19 عمده توجه غربیها بر جنبه های ظاهری و تجلیات مراسم عزاداری در محرم بوده است، و بیشتر از طریق توصیف رفتار مردمان به این پدیده نگریستند و بسیار کمتر از حد انتظار از منابع متقن تاریخ اسلام بهره بردند.
وی افزود: از اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 مراسم محرم و تاریخ و ادبیات حسینی در متون آکادمیک غربی دیده می شود. نمونه هایی از آن را در تاریخ ادبیات عرب، نوشته رینولد نیکلسون (که حرفهایی ناپسندی دارد که شایسته خودش است و صلاحیت نداشته است که در مورد امام حسین علیه السلام صحبت کند)، تاریخ ادبیات فارسی، نوشته ادوارد براون (از مبلغان و مروجان بابیت و بهائیت و ارائه دهنده ترجمه ادیبانه شعر محتشم با تقطیع و مغرضانه) و تاریخ ادبیات اردو، نوشته تامس گراهام بیلی می توان دید. اینها رویکرد همگرایانه با ماجرای کربلا نداشتند و قصد تخریب داشتند. شاهد آن اصل کتب انگلیسی آنان و مطالب و مقالاتشان است و شواهدی نشان می دهد که اینها از طرف انگلستان استعمارگر مأموریت سیاسی داشته اند و از اصل منابع معتبر اسلامی و منابع شیعه استفاده نکرده اند و در واقع ماجرای کربلا، بیشتر از دید سیاسی و با انگیزه قدرت طلبی تصویر می شود. این نگاه تفسیری صرفا قدرت طلبانه و سیاسی حتی در کتابهای مرجع اعم از لغت نامه ها و دائره المعارف از همان زمان تا کنون خود را نشان می دهد.
فخر روحانی در تأیید این مطلب به عبارتی از توماس پاتریک هیوز در کتاب معجم اسلامی وی که در سال 1885م نگاشته اشاره کردند که گفته است: «مفاهیم مربوط به اسلام و شیعه را منحصرا براساس آموزه های وهابیت نوشته است»
ایشان افزودند: در همین دوره کشیش بلژیکی هانری لامنس را داریم که متخصص ادبیات عرب بودند، شاید بتوان گفت در این دوره بین فرنگی ها کمترین وکیل مدافع سینه چاک بنی امیه و بنی عباس به پای ایشان نمی رسد و آشکارا به اهل بیت علیهم السلام و شیعه امامیه توهین می کند. وی امام حسین علیه السلام را از فرد عادی هم پایین تر می داند و…
فخر روحانی افزودند: این تخریب غالبا با استناد به کتابهای مرجع که غربیها نگاشته اند صورت می گیرد و در لابلای این کتابهای مرجع زهر خودشان را ریخته اند و متاسفانه در دائره المعارف اسلامی دوره های بعد هم که حتی شیعیان هم مواردی را می نویسند باز هم منبع آنان کتابهای غربی است.
استادیار دانشگاه قم گفتند: در نیمه اول قرن 20 اشارات گاندی به حرکت امام حسین علیه السلام و الگو گرفتن شاعران و ادیبان هندو مذهب مانند خانم ساروجینی نایدو (که چندبار به ایران آمده بود) از واقعه کربلا و تاثیر آن بر روند استقلال هند و بعدها در نیمه دوم قرن 20 میلادی، پیروزی انقلاب اسلامی ایران و نیز مقاومت تاریخ ساز ملت ایران در جنگ بر ضد تهاجم عراق توجه غربیان را به کارکردها و ظرفیت های واقعه عاشورا توجه داد. از این رو غربیان یافتند که این طور نیست که این واقعه فقط در صفحات تاریخ بماند و همواره تأثیر گذار است . در پی این ماجراها، روند نوشته شدن رساله های کارشناسی ارشد و دکتری در مراکز علمی غرب افزایش چشمگیری می یابد. از این جمله است رساله دکتر محمود ایوب که در سال 1978 م در دانشگاه هاروارد آمریکا زیر نظر خانم آنماری شیمل با عنوان ( Redemptive Suffering in slam ) رستاخیز رنج در اسلام در موضوع فداکاری و از خودگذشتگی در زندگی امام حسین (ع) نگاشته شده است و آن را به عزاداران حسینی در حرم امام رضا علیه السلام تقدیم می کند. وجه امتیاز کار ایشان این است که از منابع شیعه استفاده کرده است. بنده از مصاحبت با وی به اشراف ایشان بر بحار الانوار علامه مجلسی پی بردم. خودش هم اصالتا از شیعیان جبل عامل است و ایشان مدتی در نجف و مدتی در مشهد بودند و تحقیقات علمی انجام می دادند. با اینکه از حدود 8 سالگی نابینا شده بود خیلی سخت کوش است.
فخر روحانی افزودند: به موازات محمود ایوب دکتر سید حسین محمد جعفری (متولد الله آباد هند که به پاکستان مهاجرت کردند و دو دکتری داشتند یکی از الله آباد هند و یکی از لندن) در باره تاریخ صد سال اول شیعه کتابی با با عنوان The Origins and Early Development of Shia Islam نگاشتند و اولین بار در سال 1979 در آکسفورد چاپ شد و با عنوان «تشیع در مسیر تاریخ » به فارسی توسط دکتر محمدتقی آیت اللهی از دانشگاه شیراز ترجمه شده است. ایشان نقدهای مهمی درباره مدخلهای مربوط به تشیع و به خصوص عاشورا که در دائره المعارف لایدن نوشته شده بود داشتند. ایشان می گفتند در سفرهایم به عراق از دوشخصیت برجسته شیعه علامه امینی و آقا بزرگ تهرانی بسیار استفاده می کردم.
فخر روحانی در جمع بندی مطالب گفتند: بنابراین به جز آثار شیعیان در بیشتر آثار مستشرقان، عاشورا از دید سیاسی تعریف شده، نه اینکه امام حسین علیه السلام در برابر انحرافات بنی امیه ایستاد بلکه امام را به عنوان رقیب سیاسی ضعیف برای یزید تنزل داده اند. شاید مستشرقان هرگز به جنبه های تربیتی، فرهنگ سازی، احیای دینی و ادبی حرکت امام حسین علیه السلام، آنجنان که شایسته آن بوده، نپرداخته اند. به نظر می رسد یک دلیل اینکه که سبب شده فرنگی ها از دیدگاه سنتی خود در این مورد دست برندارند این اسک که به بزرگان خودشان همچون شخصیت هایی در حد معصوم نگاه می کنند. ایراد دیگر کار مستشرقان، بی توجهی به منابع اصیل و تاریخ شیعه و مخصوصا زیارتنامه ها است.
مترجم زیارت نامه ها و آداب زیارت امام حسین علیه السلام به زبان انگلیسی اشاره کردند که جریان غالب با اهداف سیاسی مغرضانه است ولی استثنائاتی هم دارد مثل دکتر ویلیام چیچیک که خدا ایشان را حفظ کند و انصافا استثنا است و سعی کرده تا آنجایی که بتواند از منابع شیعه به زبان اصلی در تالیف آثار خود بهره برد. ایشان صحیفه سجادیه، نامه امام علی علیه السلام به مالک اشتر و دعای عرفه امام حسین را به انگلیسی ترجمه کرده اند.
فخر روحانی در پایان با اشاره به سخن علامه امینی به واسطه پسر ایشان «ائمه علیهم السلام دو کلاس درس اختصاصی برای شیعه گذاشتند یکی کلاس درس زیارت نامه ها و یکی کلاس درس ادعیه» بر استفاده بیشتر از زیارتنامه ها برای گرفتن درس اعتقادات و شناخت اهداف زندگی و شناخت اهل بیت علیهم السلام تأکید کردند.
در پایان این گرهمایی علمی حجت الاسلام دکتر عباسعلی رستمی مسئول پژوهشکده قرآن و عترت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه آزاد اسلامی ضمن تشکر از دکتر فخر روحانی و استادان حاضر در جلسه با تذکراتی پیرامون عاشورا، ایام شهادت امام حسین علیه السلام و یاران باوفایش را تسلیت گفتند و دانشجوی دانشگاه آزاد اسلامی آقای احمدرضا امیری به مرثیه سرایی و ذکر مصیبت پرداختند.